Λογικές Πλάνες - Εισαγωγή στη λογική και στην επιχειρηματολογία

Εισαγωγή στη λογική και στην επιχειρηματολογία

Μπορεί να έχετε ακουστά τον όρο «λογική πλάνη», μπορεί και όχι. Μπορεί να έχετε ακούσει κάποιες από τις διασημότερες, όπως είναι επίκληση στην αυθεντία ή η επίκληση στο συναίσθημα. Σε κάθε περίπτωση θα πάρουμε τα πράγματα από την αρχή, θα δούμε τι είναι μια λογική πλάνη, πότε και πώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί και θα εξετάσουμε κάποιες από τις πιο κοινές. Δε θα τις εξετάσουμε όλες γιατί είναι κυριολεκτικά δεκάδες, ίσως και εκατοντάδες. Αν παρ' όλα αυτά ενδιαφέρεστε να τις δείτε αναλυτικότερα, μπορείτε να βρείτε στις πηγές του μαθήματος μια πλήρη λίστα. Οι λογικές πλάνες, λοιπόν, είναι τύποι επιχειρημάτων. Ειδικότερα, όπως αποκαλύπτει και το όνομά τους, είναι τύποι σφαλερών επιχειρημάτων. Τώρα, για να μιλήσουμε για επιχειρήματα, έγκυρα ή εσφαλμένα, πρέπει να κάνουμε μια πολύ-πολύ σύντομη εισαγωγή στη λογική και στην επιχειρηματολογία. Θεωρητικά, ένας γόνιμος διάλογος βασίζεται στους κανόνες της λογικής. Οι συνομιλητές ανταλλάσσουν έγκυρα και τεκμηριωμένα επιχειρήματα, με σκοπό είτε ο ένας να πείσει τον άλλον, είτε να καταλήξουν σε ένα συμπέρασμα που είναι πιο κοντά στην αλήθεια. Ή ακόμα και απλώς να υπάρξει αμοιβαία κατανόηση και αλληλοσεβασμός. Επιχείρημα, λοιπόν, είναι μια σειρά, συνήθως, από λογικές προτάσεις, πάνω στις οποίες βασίζεται μια θέση ή ένα συμπέρασμα. Η διαδικασία κατά την οποία δημιουργούμε ένα επιχείρημα ονομάζεται συλλογισμός. Για παράδειγμα. Σκεφτείτε τις εξής προτάσεις: Τα φάρμακα που έχουν επικίνδυνες παρενέργειες πρέπει να αποσύρονται από την κυκλοφορία. Το φάρμακο Α έχει επικίνδυνες παρενέργειες. Άρα, το φάρμακο Α πρέπει να αποσυρθεί από την κυκλοφορία. Οι δύο πρώτες προτάσεις είναι οι προκείμενες, η τρίτη πρόταση είναι το συμπέρασμα και συνολικά όλο αυτό είναι ένα επιχείρημα. Ένα σχετικά καλό επιχείρημα με σχετικά ασφαλές συμπέρασμα. Ένα κακό επιχείρημα εξάγει ένα συμπέρασμα το οποίο δεν προκύπτει από τις προκείμενες. Ένα κλασικό παράδειγμα είναι αυτό: Το μπουζούκι είναι όργανο. Ο αστυνομικός είναι όργανο. Άρα ο αστυνόμος είναι μπουζούκι. Ενώ στην πρώτη πρόταση, ο όρος «όργανο» χρησιμοποιείται κυριολεκτικά, στη δεύτερη πρόταση χρησιμοποιείται μεταφορικά. Υπάρχει δηλαδή μια λογική ανακολουθία μεταξύ των προκείμενων, και το συμπέρασμα που εξάγεται είναι εσφαλμένο. Το επιχείρημα είναι άκυρο. Ας δούμε ένα ακόμα: Οι γάτες είναι θηλαστικά. Η Ελένη είναι θηλαστικό. Άρα, η Ελένη είναι γάτα. Σε αυτή την περίπτωση, οι προκείμενες είναι μεν αληθείς αλλά σε καμία περίπτωση δεν υποστηρίζουν το συμπέρασμα. Υπάρχει ένα λογικό άλμα εδώ πέρα. Η Ελένη θα μπορούσε να είναι γάτα αλλά θα μπορούσε να είναι και άνθρωπος ή κάποιο από τα υπόλοιπα δεκάδες άλλα θηλαστικά που υπάρχουν. Οι λογικές πλάνες είναι ένας τύπος κακών επιχειρημάτων, αλλά δεν είναι όλα τα κακά επιχειρήματα λογικές πλάνες, όπως τα παραδείγματα που μόλις είδαμε. Ένα κακό επιχείρημα είναι είτε λογικά άκυρο, όπως το 1ο παράδειγμα, είτε μη πειστικό, όπως το 2ο παράδειγμα. Σε μια λογική πλάνη, οι προκείμενες προτάσεις μοιάζουν λογικά έγκυρες και το συμπέρασμα μοιάζει πειστικό, αλλά δεν είναι. Μια λογική πλάνη, λοιπόν, είναι ένα κακό επιχείρημα που έχει διατυπωθεί με τέτοιον τρόπο ώστε να δίνει την εντύπωση του καλού. Εξού και η λέξη «πλάνη» στην ονομασία. Είναι σημαντικό σε αυτό το σημείο να τονίσουμε πως, παρόλο που οι λογικές πλάνες εκφέρονται πολύ συχνά στην πολιτική ή στα ΜΜΕ, δεν περιορίζονται μόνο εκεί. Τις συναντάμε τακτικά στους διαλόγους που πραγματοποιούμε στην καθημερινότητά μας και, ίσως τις περισσότερες φορές, χρησιμοποιούνται ακούσια. Δε σημαίνει απαραίτητα πως κάποιος θέλει να μας παραπλανήσει, όταν διατυπώνει ένα επιχείρημα που είναι λογική πλάνη. Πιθανόν ακόμα και ο ίδιος να μην καταλαβαίνει εκ πρώτης όψεως το λογικό σφάλμα. Όπως είπαμε και προηγουμένως, ένα τέτοιο επιχείρημα φαίνεται λογικά έγκυρο και πειστικό, ενώ δεν είναι. Επιπλέον, δεν υπάρχει κανένας άνθρωπος στον πλανήτη που δεν έχει υποπέσει σε κάποια λογική πλάνη. Αν λοιπόν αναγνωρίσετε στα επόμενα μαθήματα κάποια επιχειρήματα που έχετε ακούσει ή ακόμα και έχετε χρησιμοποιήσει εσείς οι ίδιοι, ψυχραιμία. Το νόημα είναι να εξασκηθούμε στο να αναγνωρίζουμε τις λογικές πλάνες, ώστε να τις αποφεύγουμε εμείς οι ίδιοι πρωτίστως κατά την επιχειρηματολογία μας αλλά και να τις επισημαίνουμε στις συζητήσεις μας ώστε τελικά να μπορούμε να κάνουμε ποιοτικότερους διαλόγους. Κάτι τελευταίο που πρέπει να πω πριν σας αφήσω για να δούμε αναλυτικότερα κάποιες από τις πιο συνηθισμένες λογικές πλάνες, είναι πως πολλές από αυτές έχουν ονομασίες στα λατινικά και στα αγγλικά, αλλά στα ελληνικά δεν υπάρχει κάποια συμφωνημένη ονοματολογία. Οπότε, σε κάποιες λογικές πλάνες θα επιχειρήσω εγώ να δώσω ονόματα, τα οποία συνήθως θα είναι συναφή με τη φύση της πλάνης ή μετάφραση της αγγλικής ονομασίας.

Επίθεση στο άτομο

Μια πάρα πολύ κοινή λογική πλάνη είναι η λεγόμενη «ad hominem», που σημαίνει «ενάντια στο άτομο». Από δώ και στο εξής θα αναφέρομαι σε αυτήν ως «επίθεση στο άτομο» γιατί συμβαίνει όταν κάποιος ή κάποια επιτίθεται στο άτομο που εκφέρει το επιχείρημα, ασκώντας κριτική είτε σε κάποιο χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του είτε στα κίνητρά του και όχι στο ίδιο το επιχείρημα. Αποφεύγει έτσι να ασκήσει ουσιαστική κριτική στο επιχείρημα, απορρίπτοντάς το εξαρχής επειδή προήλθε από ένα συγκεκριμένο άτομο. Ας δούμε ένα παράδειγμα. Έστω πως o Aχιλλέας υποστηρίζει πως το κάπνισμα θα πρέπει να απαγορεύεται σε κλειστούς χώρους για τους Α, Β και Γ λόγους. Ο συνομιλητής του ανταπαντά με κάτι του τύπου: «Προφανώς θα πίστευες κάτι τέτοιο αφού είσαι κολλημένος με την υγιεινή διατροφή και τη γυμναστική». Ξαφνικά, ο Αχιλλέας βρίσκεται σε μια θέση που πρέπει να υπερασπιστεί την επιλογή του να τρώει υγιεινά και να γυμνάζεται, κάτι το οποίο όμως είναι άσχετο με την ουσία του επιχειρήματος. Ο Αχιλλέας θα μπορούσε να μη γυμνάζεται. Θα μπορούσε επίσης να μην τρώει υγιεινά. Αυτά, προφανώς, δε θα έκαναν το επιχείρημά του περισσότερο πειστικό, απλώς ο συνομιλητής του στρέφει τη συζήτηση στον χαρακτήρα του Αχιλλέα, αποφεύγοντας έτσι να αντιμετωπίσει τον συλλογισμό πίσω από το επιχείρημα. Η συγκεκριμένη λογική πλάνη είναι πάρα, πάρα πολύ κοινή, γιατί πολύ συχνά εξισώνουμε ένα άτομο με τις απόψεις του. Έτσι, αμφιβάλλοντας για την ποιότητα του χαρακτήρα του, υποθετικά ασκούμε κριτική στον συλλογισμό του, το οποίο όμως δεν μπορεί να ισχύει καθολικά. Πρώτα απ' όλα γιατί οι απόψεις των ανθρώπων αλλάζουν, ίσως δύσκολα, όμως αλλάζουν. Και δεύτερον, γιατί ακόμη κι ένας σωστός συλλογισμός μπορεί να προέλθει από ένα λάθος άτομο. Το ότι κάποιος μπορεί να έχει ένα ή περισσότερα κοινωνικά μη θεμιτά χαρακτηριστικά, δεν ακυρώνει εκ των πραγμάτων οποιοδήποτε επιχείρημα τυγχάνει να εκφέρει. Μια παραλλαγή της επίθεσης στο άτομο συναντάμε όταν γίνεται επίκληση κάποιας υποθετικής σύγκρουσης συμφερόντων. Για παράδειγμα, αν ο συνομιλητής του Αχιλλέα πει, «Έχεις αυτή την άποψη επειδή η οικογένειά σου έχει ένα μαγαζί »που απαγορεύεται έτσι κι αλλιώς το κάπνισμα, άρα θα σε βόλευε να απαγορευτεί και στους υπόλοιπους χώρους». Μπορεί όντως να υπάρχει σύγκρουση συμφερόντων και σε κάποιες περιπτώσεις ενδέχεται να αποτελεί βάσιμη κριτική στο επιχείρημα. Αυτό όμως δεν μπορεί να συμβαίνει σε κάθε περίπτωση, γιατί το επιχείρημα μπορεί να είναι ισχυρό επειδή βασίζεται σε λογικές και πειστικές προκείμενες. Ακόμα μια φορά, ο συνομιλητής δεν αντιμετωπίζει το ίδιο το επιχείρημα, που είναι το ζητούμενο, αλλά το άτομο που το διατυπώνει. Και υπάρχει μία ακόμα κοινή παραλλαγή της επίθεσης στο άτομο, την οποία μπορούμε να ονομάσουμε «προσφυγή στην υποκρισία». Στα λατινικά καλείται «tu quoque» και σημαίνει «κι εσύ επίσης». Σε αυτό το υποθετικό σενάριο, ο Αχιλλέας δεν γυμνάζεται ούτε τρώει υγιεινά, αλλά είναι κι αυτός καπνιστής. Κι αυτό του το χαρακτηριστικό χρησιμοποιείται εναντίον του: «Πώς μπορείς να λες κάτι τέτοιο; Εχθές σε είδα να καπνίζεις μέσα σε ένα μαγαζί». Το ότι ο Αχιλλέας μπορεί ενίοτε να πράττει ενάντια στις απόψεις του, ακόμα και να είναι υποκριτικής, δε λέει κάτι για το ίδιο το επιχείρημα. Οι πράξεις του Αχιλλέα αφορούν μόνο τον χαρακτήρα του, το οποίο όμως δεν είναι το θέμα της συζήτησης. Το θέμα της συζήτησης είναι το κάπνισμα σε κλειστούς χώρους. Όμως, υπάρχουν περιπτώσεις που ένα επιχείρημα επίθεσης στο άτομο δεν αποτελεί απαραίτητα λογική πλάνη. Μία από αυτές τις περιπτώσεις τη συναντάμε όταν κάποιος χρησιμοποιεί μια άλλη λογική πλάνη, την επίκληση στην αυθεντία. Θα μιλήσουμε γι' αυτήν στο αμέσως επόμενο μάθημα.

Επίκληση στην αυθεντία

Η επίκληση στην αυθεντία είναι μια δύσκολη περίπτωση. Και αυτό γιατί, αν και πολλές φορές μπορεί να είναι λογική πλάνη, εξίσου πολλές μπορεί και να μην είναι. Η γενική της μορφή πάει κάπως έτσι: Η Βασιλική υποστηρίζει το Α. Η Βασιλική είναι αυθεντία στον τομέα που αφορά το Α. Επομένως, το Α πρέπει να είναι αλήθεια. Σε αυτή την περίπτωση, αποδεχόμαστε ως απόδειξη για τους ισχυρισμούς της Βασιλικής, την εξειδίκευσή της στον τομέα σχετικό με τους ισχυρισμούς. Το οποίο, σε γενικές γραμμές, δεν είναι παράλογο. Σε καθημερινή βάση εμπιστευόμαστε μια πληθώρα ειδικών σε θέματα για τα οποία δεν έχουμε τις απαιτούμενες γνώσεις για να πάρουμε εμπεριστατωμένες αποφάσεις. Για παράδειγμα, όταν χαλάσει το αυτοκίνητό μου, θα το πάω στον μηχανικό και θα τον εμπιστευτώ για να εντοπίσει και να διορθώσει το πρόβλημα. Όταν έχω κάποιο πρόβλημα υγείας, πηγαίνω στον γιατρό μου και ακούω με προσοχή τις συμβουλές του. Αν υποστηρίξω πως έχω πόνους στη μέση λόγω δισκοκήλης, έπειτα από ακτινογραφία και εξέταση του γιατρού, δεν μπορεί να διαφωνήσει κανείς λέγοντας πως υποπέφτω σε επίκληση στην αυθεντία. Σε γενικές γραμμές, λοιπόν, έχουμε ανάγκη τις αυθεντίες για να λειτουργήσουμε ως κοινωνία. Όμως ακόμα και οι αυθεντίες μπορεί να σφάλλουν. Έχει συμβεί πολλάκις στο παρελθόν και φυσικά θα συνεχίζει να συμβαίνει στο μέλλον γιατί ακόμα και οι ειδικοί είναι άνθρωποι. Επίσης, το ότι η Βασιλική π.χ. είναι ειδήμων στον τομέα Α, δίνει σίγουρα μια βαρύτητα στους ισχυρισμούς που κάνει σχετικά με αυτόν τον τομέα, αλλά όχι στους ισχυρισμούς που κάνει εκτός του τομέα της. Αν δηλαδή η Βασιλική είναι γιατρός, οι απόψεις της πάνω στα οικονομικά π.χ. πρέπει να αντιμετωπίζονται όπως όλων των υπολοίπων. Να εξετάζεται δηλ. αν οι προκείμενες των επιχειρημάτων της είναι λογικά διατυπωμένες και εμπεριστατωμένες και αν οδηγούν πειστικά στο συμπέρασμα. Η άκριτη υιοθέτησή τους επειδή προέρχονται από έναν μορφωμένο ή καταξιωμένο ή ακόμα και δημοφιλή άνθρωπο δεν μπορεί να αποτελεί δείγμα ορθολογικής σκέψης. Υπάρχουν επίσης αρκετές περιπτώσεις που οι ειδικοί τυχαίνει να διαφωνούν μεταξύ τους. Αυτό είναι κάτι πάρα πολύ κοινό στην επιστήμη, ειδικά όταν το θέμα υπό συζήτηση είναι σχετικά καινούργιο ή πολύπλοκο. Αυτό ίσως συμβαίνει συχνότερα στις ανθρωπιστικές επιστήμες, στις επιστήμες, δηλαδή, που τα δεδομένα μπορούν να ερμηνευθούν με περισσότερους από έναν τρόπους. Στις θετικές, τα πράγματα είναι λίγο πιο περιορισμένα και βασίζονται περισσότερο σε σαφείς αιτιώδεις σχέσεις. Γι' αυτό, χρησιμοποιώντας το πρόσφατο παράδειγμα της πανδημίας, μπορούμε να είμαστε σίγουροι για την ασφάλεια των εμβολίων, καθώς είναι ένα θέμα που άπτεται της βιολογίας, αλλά το πώς και πού θα γίνουν αυτά τα εμβόλια, το πλάνο εμβολιασμού ενός πληθυσμού, χωράει διαφορετικές προσεγγίσεις και απαιτεί λεπτότερους χειρισμούς. Βρισκόμαστε λοιπόν στο σημείο όπου ο ένας ειδικός λέει το Α, ενώ ο άλλος το Β. Ποιον εμπιστευόμαστε; Η πρώτη λογική κίνηση είναι να αναζητήσουμε τις απόψεις κι άλλων ειδικών. Τι υποστηρίζουν οι υπόλοιποι; Καθώς η επιστήμη είναι πλέον παγκοσμιοποιημένη, η άποψη της πλειονότητας των ειδικών διαμορφώνει αυτό που λέμε την άποψη της επιστημονικής κοινότητας, την επιστημονική συναίνεση. Και είναι αυτή που συνήθως πρέπει να εμπιστευόμαστε, όπου φυσικά υπάρχει. Η επιστημονική συναίνεση, βέβαια, δεν προκύπτει επειδή κάποια μέρα οι ειδικοί ξύπνησαν και αποφάσισαν να υποστηρίξουν τη θέση Α. Η θέση Α έχει διαμορφωθεί μέσα από τη διαδικασία της επιστήμης, δηλαδή την επικοινωνία μεταξύ των επιστημόνων στα σχετικά συνέδρια, τη δημοσίευση επιστημονικών paper σε περιοδικά με αξιολόγηση από ομότιμους, τον ανοιχτό διάλογο μεταξύ τους κλπ. Αυτή η διαδικασία αναπόφευκτα είναι χρονοβόρα. Οπότε πρέπει να είματε διπλά και τριπλά υποψιασμένοι όταν οι απαντήσεις κάποιου ειδικού σε περίπλοκα θέματα μοιάζουν εύκολες, βολικές και γρήγορες. Ίσως θυμάστε πως έκλεισα το προηγούμενο μάθημα λέγοντας πως υπάρχουν περιπτώσεις που ένα επιχείρημα «επίθεσης στο άτομο» δεν αποτελεί λογική πλάνη. Μια «επίθεση στο άτομο» μπορεί να θεωρηθεί έγκυρη όταν αντιτάσσεται σε ένα επιχείρημα «επίκλησης στην αυθεντία». Όταν, για παράδειγμα, αμφισβητούμε τις γνώσεις, τα κίνητρα ή την περιθωριακή άποψη ενός ανθρώπου που παρουσιάζεται ως αυθεντία, δεν διαπράττουμε απαραίτητα λογική πλάνη. Ο προβληματισμός μας για την αυθεντία που εκφράζει τη θέση Α είναι βάσιμος όταν η αυθεντία χρησιμοποιείται ως μέσο υποστήριξης της θέσης Α αντί για άλλα, απτά δεδομένα. Για παράδειγμα: Ο Δρ. Κώστας Κομπογιαννίτης είναι γιατρός. Ο Κώστας υποστηρίζει πως υπάρχει σύνδεση μεταξύ των εμβολίων και του αυτισμού. Επομένως, τα εμβόλια προκαλούν αυτισμό. Παρά τις δηλώσεις του Δρ. Κώστα Κομπογιαννίτη, εκατοντάδες αναλύσεις και μετα-αναλύσεις που έχουν πραγματοποιηθεί προκειμένου να ελέγξουν τον προηγούμενο ισχυρισμό, δείχνουν πως δεν υπάρχει καμία τέτοια πιθανή σύνδεση. Υπάρχουν πολλοί λόγοι που ο Κώστας θα μπορούσε όντως να πιστεύει και να υποστηρίζει κάτι τέτοιο, από αμάθεια, η οποία βέβαια δεν μπορεί να δικαιολογείται όταν ο Κώστας θεωρητικά έχει σπουδάσει και ασκεί το συγκεκριμένο αντικείμενο και ειδικά όταν βρίσκεται σε θέση ισχύος που μπορεί να επηρεάσει ανυποψίαστους ανθρώπους, μέχρι και δόλο. Όταν λοιπόν αμφισβητούμε τα κίνητρα του Κώστα για να καταρρίψουμε την άποψή του, μια άποψη που αντιτίθεται στην εδραιωμένη επιστημονική συναίνεση, δε μιλάμε για λογική πλάνη «επίθεσης στο άτομο». Ας δούμε ένα άλλο παράδειγμα: Ο Άλμπερτ Αινστάιν ήταν ένας φυσικός, βραβευμένος με Νόμπελ, ίσως τη σημαντικότερη αναγνώριση που μπορεί να έχει ένας επιστήμονας στην καριέρα του. Ο Άλμπερτ Άινσταιν ανέπτυξε, μεταξύ άλλων, τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας. Επομένως, η Γενική Θεωρία της Σχετικότητας πρέπει να ισχύει. Η Γενική Θεωρία της Σχετικότητας είναι μια θεωρία για τη βαρύτητα και ισχύει όντως, αλλά όχι επειδή την ανέπτυξε ένας πανέξυπνος, βραβευμένος φυσικός που τυγχάνει να είναι και πολύ δημοφιλής. Ισχύει γιατί μπορεί να περιγράψει την πραγματικότητα κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες. Για παράδειγμα, σε αντίθεση με τη Νευτώνεια θεωρία της βαρύτητας, μπορεί να εξηγήσει τις ιδιαιτερότητες στην τροχιά του Ερμή. Επιπλέον, κάνει ελέγξιμες προβλέψεις τις οποίες έχουμε δοκιμάσει και επαληθεύσει. Η επιστήμη λοιπόν δεν βασίζεται στον λόγο των αυθεντιών για να βγάλει συμπεράσματα, αλλά στην επιστημονική διαδικασία. Γι' αυτόν τον λόγο, πολλές φορές η επίκληση σε αυθεντίες, ειδικά όταν αφορούν επιστημονικά θέματα, αποτελεί σφαλερό επιχείρημα.

Επιχείρημα αχυράνθρωπος και ολισθηρή πλαγιά

Ο αχυράνθρωπος είναι ένα ομοίωμα ανθρώπου φτιαγμένο από άχυρο. Είναι δηλαδή ένα κακέκτυπο ανθρώπου που χρησιμοποιείται, ή χρησιμοποιούνταν παλιότερα, στον στρατό για εκπαίδευση, προφανώς αντί για πραγματικούς ανθρώπους. Με παρόμοιο τρόπο, ένα επιχείρημα αχυράνθρωπος είναι ένα κακέκτυπο επιχείρημα που παίρνει τη θέση κάποιου άλλου επιχειρήματος και κατασκευάζεται με μοναδικό σκοπό να καταρριφθεί. Ας πάρουμε το παράδειγμα του προηγούμενου μαθήματος. Ο Αχιλλέας υποστηρίζει πως το κάπνισμα σε κλειστούς χώρους πρέπει να απαγορευθεί για τους Α, Β και Γ λόγους. Αν ο συνομιλητής του απαντήσει με κάτι του τύπου «Η απαγόρευση του καπνίσματος αποτελεί καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων», τότε δημιουργεί ένα επιχείρημα αχυράνθρωπο. Ο Αχιλλέας δεν μίλησε ποτέ για ολική απαγόρευση του καπνίσματος σε κάθε τύπο χώρου, ανοιχτό ή κλειστό. Υποστήριξε συγκεκριμένα την απαγόρευση σε κλειστούς χώρους για τους Α, Β και Γ λόγους. Ο συνομιλητής του όμως δεν αντικρούει αυτό το επιχείρημα. Κατασκευάζει ένα καινούργιο το οποίο μοιάζει μεν με το αρχικό αλλά είναι τραβηγμένο στα άκρα. Έτσι, αναφέρεται στην ολική απαγόρευση του καπνίσματος και στην ενδεχόμενη καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων που ίσως αυτή επιφέρει. Το επιχείρημα αυτό είναι ένα επιχείρημα αχυράνθρωπος. Αποτελεί μια διαστρεβλωμένη εκδοχή της αρχικής θέσης του Αχιλλέα και στρέφει τη συζήτηση, από το κάπνισμα στα ανθρώπινα δικαιώματα, κάτι το οποίο είναι πολύ πιο εύκολο να υπερασπιστεί. Ο συνομιλητής, λοιπόν, υποστηρίζει πως δεν υπερασπίζεται το κάπνισμα σε κλειστούς χώρους αλλά τα ανθρώπινα δικαιώματα. Και ποιος μπορεί να διαφωνήσει με τα ανθρώπινα δικαιώματα; Καταρρίπτοντας λοιπόν με ευκολία το επιχείρημα αχυράνθρωπο, δίνει την εντύπωση πως έχει καταρρίψει το αρχικό επιχείρημα του Αχιλλέα. Υπάρχουν αμέτρητοι τρόποι να διαστρεβλωθεί ένα επιχείρημα, δηλαδή να κατασκευαστεί ένας αχυράνθρωπος. Μπορούμε να υπεραπλουστεύσουμε ένα επιχείρημα ή να το γενικεύσουμε σε σημείο γελοιοποίησης. Μπορούμε να επικεντρωθούμε σε συγκεκριμένες πτυχές του επιχειρήματος ή να επιλέξουμε τμήματά του και να τα εξετάσουμε εκτός πλαισίου. Και αν θέλουμε να το τραβήξουμε στα άκρα, μπορούμε και να επιχειρηματολογήσουμε εναντίον μιας θέσης που ο συνομιλητής ποτέ δεν υποστήριξε. Θα μπορούσαμε, για παράδειγμα, αν ήμασταν ο συνομιλητής του Αχιλλέα, να αναφερόμασταν γενικότερα στα ανθρώπινα δικαιώματα, στο εθνικό και διεθνές δίκαιο, στον ΟΗΕ, και στο πόσο άσχημη είναι η κατάσταση σε χώρες που συστηματικά καταπατούνται, κάνοντας στην πορεία εξωφρενικές και ακραίες συγκρίσεις. Χρησιμοποιώντας ως αφετηρία το αρχικό επιχείρημα μπορούμε να εξετάσουμε άλλη μια λογική πλάνη, τη λεγόμενη «ολισθηρή πλαγιά». Ας υποθέσουμε πως ο συνομιλητής απαντάει στον Αχιλλέα με κάτι τέτοιο: «Αν απαγορεύσουμε το κάπνισμα, τι έχει συνέχεια; »Γιατί να μην απαγορεύσουμε το αλκοόλ, το fast food και τον καφέ; »Σε λίγο καιρό θα έρθει και η απαγόρευση συναθροίσεων »από έναν αριθμό ατόμων και πάνω και η απαγόρευση κυκλοφορίας μετά τις 8 το βράδυ!» Ξεκινώντας λοιπόν από το αρχικό επιχείρημα, ο συνομιλητής δημιουργεί μια υποθετική αλυσίδα γεγονότων και καταλήγει σε κάτι το οποίο είναι τόσο παράφορα άδικο και λάθος, που υπονοεί πως κάθε βήμα που οδηγεί σε αυτή τη φρικτή κατάσταση πρέπει να είναι εξίσου λάθος. Η αδυναμία του επιχειρήματος της «ολισθηρής πλαγιάς» βρίσκεται, φυσικά, στην αισθητή απουσία οποιασδήποτε αιτιολόγησης του γιατί η απαγόρευση του καπνίσματος σε κλειστούς χώρους θα οδηγήσει αναπόφευκτα στην απαγόρευση κυκλοφορίας μετά τις 8 το βράδυ. Ο συνομιλητής του Αχιλλέα επιθυμεί να στρέψει την προσοχή στην ακραία κατάσταση του τελευταίου κρίκου της αλυσίδας, ελπίζοντας πως η παράλειψη οποιασδήποτε αναφοράς στα πλεονεκτήματα του πρώτου κρίκου θα περάσει απαρατήρητη. Αν και το συγκεκριμένο παράδειγμα είναι τραβηγμένο για χάρη κατανόησης, το επιχείρημα της ολισθηρής πλαγιάς δεν είναι πάντοτε λογική πλάνη. Για παράδειγμα, έστω πως υποστηρίζουμε την εξής θέση: «Αν επιτρέπεται στους ανθρώπους να ανάβουν φωτιές στα δάση »χωρίς επιτήρηση, »τότε κάποια στιγμή στο μέλλον θα καταλήξουμε με μια επικίνδυνη και εκτός ελέγχου πυρκαγιά.» Αυτό το επιχείρημα ολισθηρής πλαγιάς υποδηλώνει ότι αν επιτρέψουμε να συμβεί κάτι σχετικά ασήμαντο τώρα -οι άνθρωποι να αφήνουν φωτιές αφύλακτες οπουδήποτε στο δάσος-, τότε ένα μεγάλο αρνητικό γεγονός, μια πυρκαγιά, θα συμβεί πιθανότατα στο μέλλον. Κάτι που είναι ένα αρκετά λογικό συμπέρασμα στην προκειμένη περίπτωση. Ο σύνδεσμος μεταξύ των δύο γεγονότων είναι αρκετά πειστικός ώστε το επιχείρημα να είναι ισχυρό. Κατά συνέπεια, η εγκυρότητα μιας ολισθηρής πλαγιάς, μπορεί να βασίζεται στην αξιολόγηση των εμπειρικών στοιχείων, εάν φυσικά υπάρχουν, πάνω στο θέμα που αφορούν. Πρέπει όμως να σημειώσουμε πως η αξιολόγηση αυτή, παρόλο που είναι δυνατόν να ποσοτικοποιηθεί σε κάποιο βαθμό προσαρμόζοντας μια πιθανότητα στην αλυσίδα γεγονότων, είναι κάπως υποκειμενική, καθώς δεν υπάρχει οριστικός τρόπος να καθοριστεί σε ποιο σημείο αυτή η πιθανότητα είναι τόσο χαμηλή ώστε το επιχείρημα να θεωρείται πλάνη. Επίσης, ο τρόπος με τον οποίον διατυπώνεται ένα επιχείρημα ολισθηρής πλαγιάς, επηρεάζει κι αυτός την εγκυρότητά του. Για παράδειγμα, αν υπάρχει 50% πιθανότητα ένα αρχικό γεγονός να οδηγήσει σε ένα τελικό, μια ολισθηρή πλαγιά που ισχυρίζεται ότι το αρχικό γεγονός θα οδηγήσει "σίγουρα" στο τελικό, είναι σαφώς εσφαλμένη. Ωστόσο εάν ισχυρίζεται πως "μπορεί" να οδηγήσει στο τελικό είναι λογική. Έτσι, ενώ ορισμένες ολισθηρές πλαγιές είναι σαφώς λογικές, όπως το παράδειγμα με τις φωτιές, και άλλες είναι σαφώς πλάνες, όπως το παράδειγμα με την απαγόρευση κυκλοφορίας, κάποιες άλλες που δεν κάνουν τόσο ευδιάκριτα ακραία λογικά άλματα είναι πιο δύσκολο να κριθούν.

Ναι, αλλά για το τάδε δεν λέτε!

Αν χρησιμοποιείτε τα κοινωνικά δίκτυα, είναι πολύ πιθανό να έχετε συναντήσει ουκ ολίγες φορές τη λογική πλάνη "whataboutism". Η λέξη αυτή προκύπτει από τις αγγλικές λέξεις "what" και "about" και ενώ δεν μεταφράζεται επακριβώς στα ελληνικά, μπορούμε να πούμε πως το "whataboutism" είναι επιχείρημα που περιστρέφεται γύρω από τη φράση "ναι, αλλά για το τάδε δεν λες". Με άλλα λόγια, αποτελεί μια μορφή προσφυγής στην υποκρισία. Για παράδειγμα, έστω πως ο Αχιλλέας υποστηρίζει την εξής θέση: "Ίσως δεν είναι ηθικό να εκτρέφουμε και να θανατώνουμε ζώα μόνο και μόνο επειδή βρίσκουμε νόστιμο το κρέας τους". Και ο συνομιλητής του απαντάει με αυτό: "Σε ενδιαφέρει ο πόνος και η δυστυχία των ζώων; Ναι, αλλά για τους ανθρώπους που πεινάνε στις Αφρικανικές χώρες δε λες τίποτα!". Δύο αρνητικά δεν κάνουν ένα θετικό. Αν αποδεχτούμε την ουσία αυτού του επιχειρήματος, τότε τίποτα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως λάθος ή ανήθικο όσο συνεχίζουμε να επινοούμε άλλες καταστάσεις που θεωρούμε χειρότερες. Ο συνομιλητής του Αχιλλέα τον κατηγορεί για υποκρισία αλλά, για ακόμη μία φορά, το υποκείμενο της συζήτησης δεν είναι ο Αχιλλέας αλλά τα δικαιώματα των ζώων. Ίσως για τον συνομιλητή η κατάσταση των ανθρώπων που ζουν σε εξαιρετικά φτωχές χώρες να είναι ένα σημαντικότερο πρόβλημα από αυτό αυτό που θέτει ο Αχιλλέας. Και, φυσικά, έχει κάθε δικαίωμα να θεωρεί κάτι τέτοιο. Δεν είναι όμως απαραίτητο να δημιουργούμε μια ιεραρχία σημαντικότητας που να υποδεικνύει ποια προβλήματα πρέπει να αντιμετωπίσουμε πρώτα πριν καν τολμήσουμε να ασχοληθούμε με τα υπόλοιπα. Ο κάθε άνθρωπος θεωρεί σημαντικά διαφορετικά πράγματα, επομένως αυτή η ιεραρχία, σε μεγάλο βαθμό, είναι υποκειμενική. Υπάρχουν 8 δισεκατομμύρια από εμάς. Αρκετοί για να ασχοληθούν με όλα τα προβλήματα του κόσμου. Το σύνηθες δεν είναι ότι πάρα πολλοί άνθρωποι ασχολούνται με προβλήματα τα οποία δεν είναι σημαντικά, αλλά ότι πάρα πολλοί από εμάς δεν ασχολούμαστε με τίποτα, καθησυχάζοντας ίσως τη συνείδησή μας σκεπτόμενοι αυτήν την ιεραρχία σημαντικότητας. Εφόσον αυτό που βρίσκεται στην κορυφή της λίστας δεν έχει ακόμη λυθεί, τότε δεν αξίζει να ασχοληθούμε με οτιδήποτε άλλο. Όπως και με πολλές άλλες λογικές πλάνες, υπάρχει ενίοτε ένα πλαίσιο που επιχειρήματα αυτού του τύπου δεν είναι απαραίτητα σφαλερά. Για παράδειγμα, έστω πως ο Γιώργος υποστηρίζει πως δεν είναι σωστό να δεχόμαστε στις ευρωπαϊκές χώρες πρόσφυγες από τη Συρία. Κάποιος θα μπορούσε να ανταπαντήσει σε αυτό με ένα επιχείρημα τύπου whataboutism: "Γιατί δεν πρέπει να δεχόμαστε πρόσφυγες από τη Συρία αλλά είναι εντάξει να δεχόμαστε πρόσφυγες από την Ουκρανία;". Αυτό το αντεπιχείρημα δεν επιτίθεται στον Γιώργο αλλά απαντά στην αρχική του θέση και τον καλεί ίσως να αναθεωρήσει ή να αποσαφηνίσει τα κριτήρια πίσω από την άποψή του. Μια άλλη περίπτωση όπου ένα επιχείρημα whataboutism μπορεί να θεωρηθεί έγκυρο είναι όταν εφαρμόζονται δύο μέτρα και δύο σταθμά. Ας πάρουμε για παράδειγμα έναν νόμο. Όλοι οι πολίτες, ανεξαρτήτως κοινωνικής τάξης, θεσμικής θέσης, δημοτικότητας ή οτιδήποτε άλλο, θεωρητικά είναι ίσοι απέναντι στον νόμο. Όταν όμως ο εν λόγω νόμος εφαρμόζεται επιλεκτικά, δηλαδή με δύο μέτρα και δύο σταθμά, ένα επιχείρημα whataboutism θα μπορούσε να είναι μια λογική κριτική απέναντι στο θεσμικό όργανο που τον επιβάλλει. Η τελευταία λογική πλάνη που θα εξετάσουμε είναι η πλάνη του ψευδούς διλήμματος. Το ψευδές δίλημμα δημιουργεί δύο επιλογές, συνήθως ακραίες, και υποστηρίζει πως αν δεν ισχύει η μία τότε λογικά θα πρέπει να ισχύει ή άλλη, αγνοώντας όλες τις άλλες πιθανές επιλογές. Για παράδειγμα: "Θα συνεισφέρετε χρηματικά στο ταμείο που έχουμε δημιουργήσει για οικολογικούς σκοπούς ή μήπως είστε με το μέρος της περιβαλλοντικής καταστροφής;". Το ότι κάποιος μπορεί να μην επιθυμεί να συνεισφέρει χρηματικά δεν είναι απαραίτητο, φυσικά, πως ιδεολογικά τάσσεται υπέρ της καταστροφής του περιβάλλοντος. Υπάρχουν κι άλλες επιλογές εκτός από αυτές τις δύο, που σκοπίμως δεν αναφέρονται, συχνά για να υπεραπλουστεύσουν πολύπλοκες καταστάσεις μετατρέποντάς τες σε παραπλανητικές διχοτομήσεις ή για να διαμορφώσουν ζητήματα με τρόπο που πιέζει τους ανθρώπους να αποδεχτούν μία συγκεκριμένη στάση. Τα ψευδή διλήμματα μπορούν να διχάσουν και να πολώσουν τον κόσμο και διαχρονικά χρησιμοποιούνται στον πολιτικό λόγο, ενίοτε μεταμφιεσμένα σε γεγονότα. Οι εξής προτάσεις είναι κλασικά παραδείγματα: Δεν είστε μαζί μας, άρα είστε εναντίον μας. Προτιμάτε να εκλέξετε το Α κόμμα ή να καταλήξουμε σε μια οικονομική καταστροφή; Η αντιπολίτευση ψήφισε εναντίον της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης. Κατά πώς φαίνεται, δεν θεωρεί την παιδεία σημαντική. Ένα ψευδές δίλημμα, λοιπόν, υποθέτει πως οι επιλογές που δίνονται είναι αμοιβαία αποκλειόμενες, επομένως μία και μόνο μία από τις επιλογές που παρουσιάζονται πρέπει να είναι αληθής. Αυτό, φυσικά, αγνοεί και αποκρύπτει το γεγονός πως είναι δυνατόν να είναι αληθείς ταυτόχρονα πολλές προτάσεις ή πως είναι δυνατόν να είναι αληθείς και άλλες προτάσεις, οι οποίες δεν έχουν καν αναφερθεί.

Ανορθολογισμός και ψευδοεπιστήμη: Ένα μάθημα για τον πολίτη του καιρού μας | ΔΩΡΕΑΝ εξ αποστάσεως σεμινάριο από το Πανεπιστήμιο Κρήτης. https://mathesis.cup.gr.