Είμαστε το αποτέλεσμα των σκέψεών μας - Γινόμαστε αυτό που σκεφτόμαστε

«Το τι είμαστε είναι αποτέλεσμα των σκέψεών μας. Ο νους είναι το παν. Αυτό που σκεφτόμαστε αυτό γινόμαστε».

Με αυτή τη φράση ο Δρ. Κούβελας μας προσκαλεί στο μαγευτικό κόσμο της μελέτης των λειτουργιών του εγκεφάλου: συνειδητές και ασυνείδητες. Η σκέψη και η δράση, ο χρόνος και η ύλη, αποτελούν μέρος της πρόσφατης μελέτης του που έχει σαν θέμα τη σχέση μεταξύ εγκεφάλου και συνείδησης.

Αυτή η ομιλία δόθηκε σε μια εκδήλωση TEDx, χρησιμοποιώντας τη μορφή των συνεδρίων TED αλλά με ανεξάρτητη παραγωγή από μια τοπική κοινότητα.

Πριν από λίγα χρόνια και μόλις είχε εκδοθεί ένα βιβλίο το οποίο εξέδωσα εγώ μαζί με τον συνάδελφό μου τον Γιώργο Παπαδόπουλο, συνάδελφο στο πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, που είχε τίτλο «Το σύμπαν των εγκεφάλων», έτσι λεγόταν το βιβλίο, πήρα στο μέιλ μου το εξής πολύ μικρό κείμενο στα Αγγλικά: «Αυτό που είμαστε είναι το αποτέλεσμα αυτών που σκεφτήκαμε. Ο νους είναι το παν. Αυτό που σκεφτόμαστε, αυτό γινόμαστε».

Βεβαίως καταλαβαίνετε ότι αυτό μ' άρεσε πάρα πολύ, αυτό το κείμενο που ήρθε, και από μια γυναίκα, και επομένως αρχίζεις να φαντασιώνεις μια ωραία γυναίκα η οποία έξαφνα γοητεύτηκε από αυτά που έγραψα στο βιβλίο. Έψαξα να τη βρω την Τάνια, δεν τα κατάφερα, (Γέλια) αλλά εκείνο το οποίο μου θυμίζει  αυτό το μικρό κειμενάκι, είναι αυτό που πριν από  μερικές χιλιάδες χρόνια είχε πεί ο Αναξαγόρας, ότι: «Ο νους είναι ο διακοσμών τε και αίτιος πάντων». Έτσι λοιπόν, μετά απ' αυτό, θεώρησα ότι αυτό το κείμενο της Τάνιας μπορεί να είναι η εισαγωγή σε αυτό το κείμενό μου, σε αυτή την ομιλία μου.

Θα κάνω τώρα ένα άλμα του χρόνου προς τα πίσω. Ο Σγκαναρέλ, ήρωας του Δόν Ζουάν του Μολιέρου, λέει: «Το επιχείρημά μου είναι ότι υπάρχει κάτι υπέροχο στον Άνθρωπο που κανείς από τους έξυπνους επιστήμονές σας δεν μπορεί να εξηγήσει. Δεν με νοιάζει τι λέτε. Δεν είναι υπέροχο που στέκομαι εδώ και που έχω κάτι στο κεφάλι μου που με κάνει να σκέφτομαι εκατό διαφορετικές σκέψεις και κάνει το σώμα μου να κάνει ό,τι θέλει;»

Δηλαδή ό,τι θέλει το κεφάλι μου. Εδώ ο Μολιέρος προτείνει, στην ουσία, μια εμμονιστική αντίληψη για τον κόσμο και τον άνθρωπο, και θέτει με τον τρόπο του θέμα της ελευθερίας της βούλησης. Έχω κάτι στο κεφάλι μου, που κάνει το σώμα μου να κάνει ό,τι θέλει το κεφάλι μου. Η φράση αυτή μου θυμίζει, -ξαναγυρίζω στους αρχαίους- τον Σωκράτη, όπου στο διάλογό του με το Φαίδωνα, δηλώνει ότι, με την ελεύθερη βούλησή του, αποφάσισε ότι είναι καλύτερο και δικαιότερο να μείνει στην Αθήνα, και να υποστεί την ποινή του  που επέβαλαν οι συμπολίτες του, λέγοντας, μεταξύ άλλων, και τα εξής: «Γιατί, μα την αλήθεια, πιστεύω ότι αυτά τα νεύρα και αυτά τα οστά θα ήταν από καιρό στα Μέγαρα  ή στη Βοιωτία αν δεν θεωρούσα ότι είναι πιο δίκαιο και πιο ωραίο, αντί να αποδράσω και να εξοριστώ, να υποστώ την ποινή που η πόλη μου μού επιτάσσει».

Ωστόσο, ο Σόπενχαουερ υποστηρίζει ότι: «Ο άνθρωπος μπορεί να κάνει ό,τι θέλει, αλλά δεν μπορεί να θέλει ό,τι θέλει». 

Το ερώτημα επομένως είναι για μένα, ποιός είναι ο Σωκράτης, ή ο Σγκαναρέλ, που αποφασίζουν ελεύθερα τι θα κάνουν το σώμα τους ή ο άνθρωπος που δεν μπορεί να θέλει ό,τι θέλει. «Ποιος είναι;» αναρωτιέται ο Κάφκα. Ο Σίγκμουντ Φρόυντ το 1938, στο τέλος της ζωής του, έκανε την εξής παρατήρηση: «Γνωρίζουμε δύο είδη πραγμάτων σχετικά με αυτό που αποκαλούμε ψυχή ή νοητική ζωή. Πρώτον, το σωματικό της όργανο και τη σκηνή όπου λαμβάνει χώραν η δράση, δηλαδή τον εγκέφαλο (ή νευρικό σύστημα), και από την άλλη πλευρά, τις συνειδητές μας πράξεις. Οτιδήποτε βρίσκεται μεταξύ αυτών μας είναι άγνωστο».

Δηλαδή ο Φρόιντ, ο άνθρωπος που διατύπωσε ένα αμιγώς νοητικό μοντέλο βασισμένο σε προφορικές αναφορές υποκειμενικών εμπειριών, δηλαδή την ψυχανάλυση, αποδέχεται την ενότητα μεταξύ του εγκεφάλου και της νοητικής ζωής του ατόμου. Σε αντίθεση, όμως, με τον Φρόιντ και με καμπόσους από μας, η νευροβιολογική πραγματικότητα από τη μια πλευρά και η νοητική ζωή από την άλλη, εμφανίζονται, νοούνται συνήθως, με όρους αντιπαράθεσης. Η δημιουργία οποιασδήποτε γέφυρας μεταξύ των δύο, μπορεί να φαίνεται σαν ένα ανέφικτο εγχείρημα, και σε κάθε περίπτωση επικίνδυνο, ικανό να προκαλέσει συγχύσεις και παρεκκλίσεις που δεν μπορούν παρά να οδηγήσουν σε απώλεια της λογικής που αρμόζει για την προσέγγιση του κάθε πεδίου χωριστά.

Η μελέτη του εγκεφάλου και η μελέτη των νοητικών συμβάντων οδηγούν πολλές φορές σε θεμελιωδώς διαφορετικά ερωτήματα που αφορούν και το πεδίο και τις μεθόδους εξερεύνησης. Ωστόσο, οι επιστήμες του εγκεφάλου σήμερα βρίσκονται στη φάση μιας επανάστασης παρόμοιας με αυτή της μοριακής βιολογίας κατά της τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα, όπου έγινε και η αποκρυπτογράφηση του γονιδιώματος του ανθρώπου.

Έννοιες όπως συνείδηση και ασυνείδητο είναι δυνατόν να συζητηθούν όχι μόνο με βάση τη φιλοσοφία, τη ψυχολογία ή τη ψυχανάλυση, αλλά και σε μια νευροβιολογική βάση. Μια πολύ σημαντική γέφυρα μεταξύ του οργανικού και του ψυχολογικού, είναι η πλαστικότητα του εγκεφάλου, δηλαδή οι πλαστικές αλλαγές που μπορεί να υποστεί ο εγκέφαλος.

Όπως είναι γνωστό, αυτό που αναδείχθηκε μέσα από τη μελέτη των πλαστικών αλλαγών του εγκεφάλου, είναι ότι η εμπειρία αφήνει ένα μνημονικό ίχνος στο νευρωνικό δίκτυο. Αυτό σημαίνει ότι πέρα από κάθε τι το εγγενές, πέρα από ό,τι υπάρχει εξ αρχής και οφείλεται στη γονιδιακή μας σύσταση, αυτό που αποκτάται με την εμπειρία, αφήνει ένα ίχνος που τροποποιεί αυτό που υπήρχε προηγουμένως. Ένα γεγονός που βιώνεται μια δεδομένη χρονική στιγμή, μπορεί να παραμείνει. Το γεγονός αφήνει ίχνος και ο χρόνος ενσαρκώνεται.

Στο επίπεδο της συνείδησης, η ενσάρκωση του χρόνου αποτελεί το απόσταγμα της δηλωτικής μνήμης, μιας μορφής μνήμης που μπορούμε να λέμε αυτά που μας συνέβησαν. Ωστόσο, ορισμένα μνημονικά ίχνη εγκαθίστανται στο ασυνείδητο επίπεδο. Εκεί, μέσω συναπτικών αναδιατάξεων και νέων συνδέσεων με νέα ίχνη, που εγγράφονται στο ίδιο επίπεδο, δηλαδή στο ασυνείδητο, δημιουργείται μια νέα ασυνείδητη πραγματικότητα, η οποία προφανώς παίζει βασικό ρόλο στον καθορισμό του ατόμου.

Αυτές οι αντιδράσεις τις οποίες περιγράφω, αυτά τα φαινόμενα που συμβαίνουν στο ασυνείδητο επίπεδο, προφανώς είναι μια σειρά από αλυσιδωτές αντιδράσεις. Γι' αυτό και διάλεξα αυτή την ομιλία. Έτσι στο ασυνείδητο επίπεδο η εγγραφή της εμπειρίας αποχωρίζεται από την εμπειρία αυτή καθ' εαυτή, γιατί συνεχώς αλλάζει, με άλλα λόγια το ασυνείδητο δεν είναι ένα μνημονικό σύστημα. Το ασυνείδητο χαρακτηρίζεται από ασυνέχεια, μέσα απ' την οποία αναδύεται η μοναδικότητα του ατόμου. Μέσα απ' τη μοναδική διαπλοκή που διαμεσολαβείται από την ανασύνδεση των ιχνών, οι μηχανισμοί της πλαστικότητας οδηγούν στη δημιουργία ενός μοναδικού υποκειμένου, κάθε φορά διαφορετικού. Μπορεί να υποστηρίξει κανείς το παράδοξο ότι η πλαστικότητα προσδιορίζει τον καθορισμό του απρόβλεπτου. Δεν χρησιμοποιούμε ποτέ τον ίδιο εγκέφαλο δύο φορές.

Πριν από μερικά χρόνια είχα υποστηρίξει το παράδοξο ότι μέσα απ' τη διαδικασία της εξέλιξης επελέγησαν γονίδια που δίνουν τη δυνατότητα στον άνθρωπο ν' απελευθερωθεί από αυτά. Υπό την έννοια ότι δίνουν μεγάλες δυνατότητες πλαστικών αλλαγών της αρχιτεκτονικής του εγκεφάλου και κατά συνέπεια και της συμπεριφοράς του ατόμου.

Εδώ ακριβώς βρίσκεται η ιδιαιτερότητα του ανθρώπου στη χαλάρωση της κληρονομικότητάς του, κατά έκφραση του μεγάλου Φρανσουά Ζακόμπ. Στο πλαίσιο της συζήτησης για το μνημονικό ίχνος θα πρέπει να λάβουμε υπόψιν μας και μια άλλη παράμετρο που είναι η συναισθηματική διάσταση. Η αίσθηση δεν προέρχεται μόνο απ' τον εξωτερικό κόσμο, αλλά και από τις εσωτερικές πηγές που πληροφορούν τον εγκέφαλο για την κατάσταση του σώματός μας που είναι απαραίτητη για την αίσθηση της ευχαρίστησης ή της δυσαρέσκειας. Αποτέλεσμα τούτου είναι το γεγονός ότι τα μνημονικά ίχνη που προέρχονται από το εξωτερικό περιβάλλον συνδέονται με τις αντίστοιχες καταστάσεις του σώματός μας μέσα από την αλυσίδα των μηχανισμών της ανασύνδεσης που πραγματοποιούνται στο ασυνείδητο επίπεδο, αλυσιδωτές αντιδράσεις πάλι. 

Δηλαδή το σώμα συμμετέχει στη διαμόρφωση του εγκεφάλου και στην ανάπτυξη της ατομικότητας. Δεν είναι δυνατόν να σκεφτούμε τον νου χωρίς το βιωμένο σώμα. Με άλλα λόγια, πέρα από τον βιολογικό και περιβαλλοντικό ντετερμινισμό που έχουμε συνηθίσει ν' ακούμε, το γεγονός της πλαστικότητας αφορά ένα υποκείμενο που συμμετέχει ενεργά στη διεργασία της διαμόρφωσής του. Συμπεριλαμβανομένης της διαμόρφωσης του εγκεφάλου, του νευρωνικού δικτύου. Η αμυγδαλή, μια περιοχή του εγκεφάλου κάτω απ' το φλοιό, αποτελεί ενα καλό παράδειγμα προκειμένου να περιγράψουμε κάποιους απ' τους μηχανισμούς που κάνουν δυνατή τη σύνδεση μεταξύ του εξωτερικού ερεθίσματος και της σωματικής κατάστασης του ατόμου. Η αμυγδαλή είναι μια περιοχή του εγκεφάλου που διεγείρεται σε καταστάσεις φόβου αλλά και παίζει και πρωταρχικό ρόλο στην αναγνώριση έντρομων προσώπων σε εικόνες, ενεργοποιώντας κυκλώματα μνήμης στα οποία συμμετέχει ο ιππόκαμπος και ο οπτικός φλοιός.

Εδώ βλέπετε το παράδειγμα του πίνακα του Μιγκ - όταν βλέπουμε αυτό τον πίνακα διεγείρονται κυρίως δυο περιοχές. Eκτός απ' τον οπτικό φλοιό που πρέπει για να τον βλέπουμε, διεγείρεται η αμυγδαλή, που είναι η περιοχή που βρίσκεται εδώ, και ο ιππόκαμπος. Α, συγνώμη. Nα πούμε λίγα περισσότερα για την αμυγδαλή. Η αμυγδαλή βρίσκεται στην έσω επιφάνεια -αυτή εδώ είναι η περιοχή- στην έσω επιφάνεια του πόλου του κροταφικού λοβού, κάτω ακριβώς απ' το φλοιό, εδώ είναι ο φλοιός. Πρόκειται για ένα σύμπλεγμα πυρήνων που φαίνονται εδώ πέρα, που διακρίνονται σε τρεις ομάδες, τους βασεοπλάγιους με το κόκκινο χρώμα, τους φλοιομέσους με το καφέ χρώμα, και τον κεντρικό πυρήνα, αυτόν που έχει το πράσινο χρώμα. Η αμυγδαλή δέχεται εισόδους από πολλές περιοχές, όπως ο νεοφλοιός, ο ιππόκαμπος, η έλικα του προσαγωγίου, διάφορες περιοχές του εγκεφάλου. Ιδιαίτερα οι βασεοπλάγιοι πυρήνες δέχονται εσόδους απ' όλα  τα αισθητικά συστήματα.

Μια σειρά από μελέτες έχουν δείξει ότι ένα εξωτερικό ερέθισμα που ασκείται στην αμυγδαλή, παραδείγματος χάρη ένα ειδικό ακουστικό ερέθισμα, συνδυασμένο με ένα επώδυνο ερέθισμα, μπορεί να συνδεθεί με τη σωματική κατάσταση του φόβου. Αυτή η σύνδεση επιτυγχάνεται μέσα από την ενεργοποίηση ειδικών συνάψεων στους βασεοπλάγιους πυρήνες της αμυγδαλής. Από τη στιγμή που έχει εγκατασταθεί αυτή η σύνδεση, τότε το συνδεδεμένο με τον πόνο ακουστικό ερέθισμα ενεργοποιεί από μόνο του  τις αντιδράσεις φόβου και άγχους μέσω συνδέσεων της αμυγδαλής με άλλες υποφλοιακές περιοχές, δηλαδή περιοχές που βρίσκονται κάτω απ' το φλοιό του εγκεφάλου, δηλαδή απ' τον κεντρικό πυρήνα -ωχ, συγνώμη- από τον κεντρικό πυρήνα της αμυγδαλής, που είναι η κύρια έξοδος της αμυγδαλής, απαγωγές ίνες προβάλλουν στον υποθάλαμο,  και μέσω αυτού ενεργοποιείται ο άξονας, υποθάλαμος, επινεφρίδια, το συμπαθητικό σύστημα, που με τη σειρά τους ενεργοποιούν αντιδράσεις, στρες, ταχυκαρδία, αύξηση αρτηριακής πίεσης.

Στην κεντρική φαιά ουσία, που είναι αυτή η περιοχή, -είναι λίγο κακό το σλάιντ- αυτή η περιοχή εδώ του στελέχους, με αποτέλεσμα οι κινητικές αντιδράσεις φυγής, αύξηση του μυικού τόνου του εγκεφάλου, αύξηση του μυικού τόνου, το πάγωμα (freezing) και τα λοιπά, και στα διάχυτα ρυθμιστικά συστήματα του εγκεφάλου όπως της νορ-αδρεναλίνης, με αποτέλεσμα την αυξημένη εγρήγορση, την υπερδιεγερσιμότητα,τις διαταραχές στον ύπνο, την ανησυχία, το άγχος, την επιθετικότητα, όλα αυτά τα οποία συμβαίνουν σε περιοχές στο ασυνείδητο επίπεδο, και οι οποίες μπορούν να προκαλέσουν τις αντιδράσεις του μετατραυματικού στρες. Όλα αυτά είναι συμπτώματα μετατραυματικού στρες, το οποίον φαίνεται και από αυτή την εικόνα εδώ, όπου έχουμε τη μελέτη με τεχνικές απεικόνισης του εγκεφάλου σε βετεράνους του πολέμου του Βιετνάμ, όπου έχουμε την ενεργοποίηση της αμυγδαλής, από τα άτομα τα οποία έπασχαν από αυτό το μετατραυματικό στρες, στο άκουσμα ήχων μάχης, δηλαδή τους βάζανε απλώς ένα μεγάφωνο όπου ακούγανε ήχους μάχης. Η ενεργοποίηση της αμυγδαλής δεν εμφανίζεται ούτε σε υγιή άτομα, ούτε σε βετεράνους που δεν έπασχαν από τη νόσο. Πρέπει να τελειώνω. Τονίζω ότι όλες αυτές οι αντιδράσεις είναι στο ασυνείδητο επίπεδο.

Και πλησιάζω στο τέλος της ομιλίας μου, ήδη έχω φάει την ώρα. Πριν από δυόμισυ χιλιάδες χρόνια, ο Ιπποκράτης είχε πεί, μέσα σε αυτό το βιβλίο, το κείμενο που είχε γράψει για την ιερά νόσο που είναι η επιληψία: «Ο άνθρωπος πρέπει να γνωρίζει ότι οι ηδονές, οι απολαύσεις, το γέλιο και η ευχαρίστηση, αλλά και οι λύπες, ο πόνος,  η μελαγχολία και ο θρήνος, δεν προέρχονται από πουθενά αλλού παρά μόνο από τον εγκέφαλο». Αν ζούσε σήμερα ο Ιπποκράτης, μπορεί να προσέθετε: «Αλλά και οι ηδονές, οι απολαύσεις, το γέλιο και η ευχαρίστηση, η σκέψη, ο λόγος, οι λύπες, ο πόνος, η μελαγχολία και ο θρήνος, παράγουν εγκέφαλο». Δηλαδή το βιωμένο σώμα φτιάχνει εγκέφαλο μέσα από μια σειρά αλυσιδωτές αντιδράσεις. Τελειώνοντας, θα γυρίσω στη ρήση του Σόπενχαουερ που ανέφερα στην αρχή της εισήγησής μου: «Χάρη στη χαλάρωση της κληρονομικότητάς του,» όπως λέει ο Φρανσουά Ζακόμπ, «ο άνθρωπος ίσως να μπορεί να κάνει ό,τι θέλει, ωστόσο το φάντασμα», -δανείζομαι τον τίτλο από ένα πρόσφατο βιβλίο του φίλου μου του Στέφανου Τραχανά- «του ενσαρκωμένου χρόνου ορίζει από τα βάθη του ασυνείδητου, σε μεγάλο ή μικρό βαθμό, το τι θέλει ο άνθρωπος».