Νευροεπιστήμες και μοντεσσοριανή εκπαίδευση

Μαρία Κάτσιου-Ζαφρανά (Ομότιμη καθηγήτρια Α.Π.Θ.), Μαριάννα Μαυρίδου (International Diploma Α.Μ.Ι. in the Montessori Method of Education 2,5 to 6 years old)

Στην παρούσα εισήγηση παρουσιάζεται η περίπτωση της «Μοντεσσοριανής Σχολής Ζαφρανά», ενός ιδιωτικού Παιδικού σταθμού-Νηπιαγωγείου, που ιδρύθηκε το 1999, με στόχο την υλοποίηση ενός μοντεσσοριανού προγράμματος εκπαίδευσης του παιδιού, που λαμβάνει υπόψη τα επαναστατικά ευρήματα των Νευροεπιστημών, αναφορικά με τις εκπληκτικές ικανότητες του εγκεφάλου του παιδιού στην ηλικία 0-6 για μάθηση και ανάπτυξη. Στα δεκατρία χρόνια λειτουργίας της Σχολής, μπορούμε σήμερα να ισχυριστούμε πως αποδείχτηκε στην πράξη ότι η προσχολική ηλικία είναι η «χρυσή εποχή» του ανθρώπου, όσον αφορά τη μάθηση, τη νοητική ανάπτυξη και τα συγκινησιακά προγράμματα του εγκεφάλου που εγκαθίστανται στην ηλικία αυτή. Παρουσιάζονται συνοπτικά το περιβάλλον της Σχολής, υλικό και πνευματικό, καθώς και τα επιτεύγματα των παιδιών, όσον αφορά κυρίως την κατάκτηση του λόγου(γραπτού και προφορικού), της λογικής-μαθηματικής σκέψης, της μουσικής αλλά και γενικών γνώσεων σε τομείς που ενδιέφεραν τα παιδιά.

Τα ευρήματα των επιστημών που ασχολούνται με τη μελέτη της δομής και της λειτουργίας του εγκεφάλου -οι Νευροεπιστήμες- έρχονται να επιβεβαιώσουν την ορθότητα και τη δύναμη της μοντεσσοριανής εκπαιδευτικής προσέγγισης, που αν και πρωτοεφαρμόστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα, θεωρείται σήμερα από πολλούς παιδαγωγούς, η εκπαιδευτική προσέγγιση που διαμορφώνει τα πιο υγιή ψυχολογικώς παιδιά.

Οι εκπαιδευτικοί στόχοι μιας σύγχρονης μοντεσσοριανής εκπαίδευσης είναι η δημιουργία ενός περιβάλλοντος, υλικού και πνευματικού, που θα διευκόλυνε την απρόσκοπτη ανάπτυξη «του εγκεφάλου του παιδιού της προσχολικής ηλικίας», η οποία θεωρείται σήμερα η «χρυσή εποχή» του ανθρώπου. Κι αυτό γιατί, στην ηλικία αυτή, δημιουργείται η αρχική «καλωδίωση» του εγκεφάλου, ήτοι δημιουργούνται «νευρωνικά κυκλώματα», άλλως πως «παράθυρα ευκαιρίας» → για τη «συναισθηματική» ανάπτυξη του παιδιού, την κοινωνικοποίησή του, αλλά και τη μητρική του γλώσσα, μια ξένη γλώσσα, τη μαθηματική- λογική σκέψη, τη μουσική, όπως και για άλλες ικανότητες του ανθρώπου.

Παράθυρα Ευκαιριών-Begley (1996)

Συναισθηματική ανάπτυξη  0-2 
Όραση 0-4
Κοινωνικοποίηση 0-2
Γλώσσα 0-4
Γραμματική σύνταξη 0-6
Ξένη Γλώσσα 0-6
Μαθηματικά-Λογική 1-4
Μουσική 3-10

Βασική προϋπόθεση για την επίτευξη αυτών των στόχων, είναι η διασφάλιση της ψυχικής υγείας του παιδιού. Θα πρέπει λοιπόν να δομηθεί, ένα περιβάλλον πνευματικής και ψυχικής ζωής, που προωθεί τις σχέσεις ισοτιμίας, συνεργασίας και αλληλεγγύης μεταξύ ενηλίκων και παιδιών.

Ένα περιβάλλον που συντείνει στη συναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού, την ομαλή κοινωνικοποίησή του και την απρόσκοπτη νοητική–λογική του ανάπτυξη. Επομένως σε ένα τέτοιο σχολείο δεν έχουν θέση η τιμωρία, ό,τι και να κάνει το παιδί, οι αρνητικοί χαρακτηρισμοί και η λεκτική και μη λεκτική απαξίωσή του. Σε αποκλίσεις συμπεριφοράς, υιοθετείται η επίδραση της ομάδας στο παιδί, που είναι καθοριστική εφόσον η παιδαγωγός δομήσει ένα περιβάλλον αλληλοσεβασμού και συνεργασίας. Όσον αφορά την εκπαίδευση, επιλέγουμε το μοντεσσοριανό υλικό, διότι πιστεύουμε ότι με αυτό, ενισχύεται και παρακινείται η ελεύθερη δράση. Το παιδί παρακινείται να εξερευνά το περιβάλλον του, να δρα και να μαθαίνει.

Δημιουργούμε λοιπόν, ένα περιβάλλον καλαίσθητο και εξοπλισμένο με το επιστημονικά σχεδιασμένο παιδαγωγικό υλικό, όπως είναι το θαυμάσιο μοντεσσοριανό υλικό για τα μαθηματικά, το οποίο, παρεμπιπτόντως, το 2005 αξιολογήθηκε ως το καλύτερο υλικό στον κόσμο για την ανάπτυξη της λογικής-μαθηματικής σκέψης του παιδιού της προσχολικής ηλικίας αλλά και του Δημοτικού.

Συνάμα, χρησιμοποιούμε ένα εποπτικό υλικό για τη γλώσσα, που βασίζεται στην αρχή της σταδιακής ταύτισης του συγκεκριμένου με το συμβολικό και το αφηρημένο και διευκολύνει το παιδί να κατακτά με τρόπο παιγνιώδη τον κώδικα της γλώσσας και να οδηγείται αβίαστα στη γραφή και ανάγνωση. Σε ένα τέτοιο σχολείο τα επιτεύγματα των παιδιών, ακόμα και ορισμένων με προβλήματα λόγου, αντιληπτικής ικανότητας ή διαταραγμένου ψυχισμού, είναι εντυπωσιακά.

Το πρόγραμμα αυτό εφαρμόστηκε για πρώτη φορά στη ‘’Μοντεσσοριανή Σχολή Ζαφρανά,’’ στη Θεσσαλονίκη το 1999 και εξακολουθεί να λειτουργεί βελτιωμένο, μέχρι σήμερα.

Στο διάστημα της τετράχρονης ή τρίχρονης παραμονής τους (από τα 2.5 έως τα 6), τα παιδιά είναι κατ’ αρχήν ήρεμα και ευτυχισμένα, μαθαίνουν δε δουλεύοντας μόνα τους, με τους δικούς τους ρυθμούς, να γράφουν και να διαβάζουν, όπως και να εκτελούν «με το μυαλό» πράξεις, που στην ουσία τις κατατάσσουμε στις μαθηματικές, όπως πρόσθεση, αφαίρεση, πολλαπλασιασμό και διαίρεση, ή και πράξεις μεγαλύτερης νοητικής δυσκολίας, όπως η εξαγωγή τετραγωνικής ρίζας τριψήφιου αριθμού με τρόπο γεωμετρικό. Τα παιδιά που τελειώνουν μια τέτοια Σχολή έχουν βαθιά κατανόηση των μαθηματικών πράξεων και το κυριότερο μαγεύονται από την ενασχόλησή τους με τη γλώσσα και τα μαθηματικά: μαθαίνουν πώς να μαθαίνουν και αγαπούν να μαθαίνουν, βασικό εφόδιο για όλη τη ζωή.

Σε μια τέτοια σχολή, οι νηπιαγωγοί εκπαιδεύονται να μην αξιολογούν τις γνώσεις ή τις ικανότητες των παιδιών κάνοντας διακρίσεις ή και συγκρίσεις. Επαινούν, όμως, τις εργασίες των παιδιών. Με άλλα λόγια, τα παιδιά δεν αναπτύσσουν ανταγωνισμό, ενώ ταυτόχρονα αισθάνονται ότι μπορούν να μάθουν και να κάνουν τα πάντα, εάν ενδιαφερθούν.

Λαμβάνοντας υπόψη και όλα τα προηγούμενα (περί μη τιμωρίας κλπ.), τα παιδιά, ζώντας σ’ αυτό το περιβάλλον, αποκτούν αυτοεκτίμηση.

Έτσι, δε χρειάζονται πρόσθετα εξωτερικά κίνητρα για να αναπτύξουν δεξιότητες και να προοδεύσουν. Τους αρκεί η εσωτερική ικανοποίηση που αισθάνονται για κάθε καινούργιο πράγμα που μαθαίνουν.

Συμπερασματικά, λέμε ότι ο κύριος ρόλος των νηπιαγωγών είναι η δημιουργία μιας ατμόσφαιρας ενισχυτικής για τη μάθηση, που ενθαρρύνει την ανάπτυξη των αισθήσεων, των συναισθημάτων και της «νόησης-σκέψης» των παιδιών. Μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον, η τάξη γίνεται παραγωγική και τα παιδιά οικοδομούν ατομικά → το προσωπικό νόημα των πληροφοριών που τους προσφέρονται και των δραστηριοτήτων στις οποίες εμπλέκονται.

Συνεργατικότητα, λοιπόν, ομαδικές εργασίες και έμμεση καθοδήγηση είναι μερικές από τις αποτελεσματικές μεθόδους εκπαίδευσης που χρησιμοποιούμε. Τα σχέδια δράσης (projects) δίνουν τη δυνατότητα στο παιδί να διατυπώνει υποθέσεις, να πειραματίζεται και να μαθαίνει, περνώντας από το ένα επίπεδο κατανόησης στο επόμενο. Μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον το παιδί μαθαίνει να μην ανταγωνίζεται αλλά αντίθετα να συνεργάζεται με τα άλλα παιδιά και να εκτιμά τη συμβολή της ομάδας στην επίλυση προβλημάτων. Έτσι, δημιουργείται μια κοινότητα μαθητών με πολλά επίπεδα γνώσης, ικανότητας και δυνατότητας να μαθαίνει ο ένας στον άλλο και από τον άλλο. Η γνώση μέσω βιωματικής μάθησης και συνεργασίας οδηγεί σε ένα πολύ δυνατό αίσθημα ευφορίας. Δουλεύοντας σε μικρές ομάδες, τα παιδιά μαθαίνουν να συνεργάζονται και να βιώνουν τη μάθηση ως κάτι πολύ σημαντικό και ταυτόχρονα πολύ ευχάριστο.

Στα 13 χρόνια ύπαρξης λειτουργίας της Σχολής μας διαπιστώσαμε ότι τα παιδιά οδηγούνται σε συνεργασίες και φιλίες που διαρκούν και στα επόμενα χρόνια της ζωής τους, όπως μας αφηγήθηκαν στη φετινή συνάντηση (re-union) μαθητών που φοίτησαν από το 1999 ως το 2003, την οποία οργανώσαμε στη Σχολή μας στις αρχές Σεπτεμβρίου.

Τέλος, αξίζει να αναφερθεί από τώρα, αν και στατιστικά θα έχει αξία αργότερα, εφόσον βέβαια το φαινόμενο συνεχισθεί, ότι για δύο συνεχείς χρονιές, παιδιά της ‘’Μοντεσσοριανής Σχολής Ζαφρανά’’, των οποίων οι γονείς δήλωσαν τη συμμετοχή τους σε πανελλαδικό διαγωνισμό στο σκάκι, κέρδισαν το πρώτο βραβείο.

Όσον αφορά πρώην μαθητές μας, μαθήτριά μας μπήκε τρίτη πανελλαδικά στη φιλοσοφική Σχολή φέτος. Άλλος ένας πήρε το τρίτο πανευρωπαϊκό βραβείο στο σκάκι, και τέλος, άλλοι τρεις πρώην μαθητές μας διακρίθηκαν φέτος (2013), στον πανελλαδικό μαθηματικό διαγωνισμό «καγκουρώ» για παιδιά Δημοτικού. Να σημειωθεί ότι στον διαγωνισμό αυτό δίνονται μόνο διακρίσεις, όχι κατάταξη.